Podstawą psychoanalizy jest zatem założenie, że w umyśle istnieje część nieświadoma i irracjonalna, która determinuje uczucia i zachowanie człowieka. Na tym założeniu opiera się psychoanaliza jako metoda terapii. Leczenie psychoanalizą, podobnie jak każde inne, ma na celu przyniesienie pacjentowi ulgi w cierpieniu. Psychoanalityk nie koncentruje się jednak na usuwaniu objawów cierpienia, tylko szuka jego przyczyn w nieświadomości, sięgając do najwcześniejszych doświadczeń pacjenta i analizując ich wpływ na jego aktualne relacje i zachowanie. Psychoanaliza jest zatem procesem głębokim i intensywnym, jednak aby mogła przynieść trwałe efekty musi trwać długo – kilka lat. Na początku leczenia nie można określić jego długości. Sesje odbywają się 4 lub 5 razy w tygodniu, trwają 45-50 minut. Pacjent leży na kozetce, a psychoanalityk siedzi poza zasięgiem jego wzroku. Zachęca on pacjenta do wolnych skojarzeń, czyli do wypowiadania wszystkiego, co mu przyjdzie na myśl, do opowiadania snów i fantazji. Dzięki temu można dotrzeć do takich obszarów psychiki, które nie są dostępne w inny sposób. Analizie podlegają myśli i uczucia, również te, które powstają w relacji z psychoanalitykiem. W trakcie psychoanalizy pogłębia się wiedza człowieka o jego nieświadomości. Dzięki temu wzrastają zdolności do nawiązywania długotrwałych głębszych relacji z innymi oraz do twórczego wykorzystywania własnych możliwości. Ujmując to słowami samego Zygmunta Freuda – staje się on zdolny do miłości i pracy.